Yaşarken hayaldi, vefatıyla hakikat oldu

Eskiler, her daim talihin yüzüne güldüğüne inandıkları kimselere “Seni validen kadir gecesi mi doğurdu?” diye sorar, günümüz tabiriyle takılırlarmış. Kadir gecesi doğmanın hikmeti, ehline malumdur elbette. Sâmiha Ayverdi, Hancı romanında “Ne mutlu sana ki Kadir Gecesi dünyaya gelmişsin, diyorlar. Onlara nasıl söyleyebilirim ki, seni ilk gördüğüm günün benim için Kadir Gecesi olduğunu… Evet, o gün bu gün, seninle geçen her günüm, her saat Kadir nurları ile ışıklıdır. Bunu da bilen bilir, ammâ bilen de âşikâr etmez, sâdece yaşar vesselâm.” diyor. İşte, maddi hayatı 17 Şubat 1898 Perşembe’yi Cuma’ya bağlayan Kadir Gecesi, İstanbul Haseki’de, Hekimoğlu Ali Paşa Caddesi, Bostanhamamı sırasında 32 nolu evde başlayan Süheyl Ünver de Sâmiha Hanım’ın aktardığım satırlarındaki sırrı aşikar edercesine dilinde hep şu beyti gezdirirmiş: “Benim gönlümdeki yârimle vuslatta zaman olmaz.”

Babası Mustafa Enver Bey, Tırnovalıdır. Bölgede pek çok kimse Ahmed Amiş Efendi’nin rahle-i tedrisinden geçmiştir. Enver Bey de Süheyl Ünver henüz iki yaşındayken onu bu büyük mürşide götürür, hayır duasını almak ister. İki cümle söyler Amiş Efendi. Birbirini tamamlayacak nispette iki söz. “Bu çocuk büyür gider beni unutmaz. Bu çocuk hayatta bir gün pişman olmaz” der. Süheyl Bey’in hayatını incelediğimizde bir gün dahi Amiş Efendi’yi unutmadığını, ceketinin cebinde dahi sözlerini taşıdığını, merak edenlere bu sözleri yazdırdığını görebiliyoruz. Annesi, 19. yüzyılın en önemli hattatları arasında gösterilen Mehmed Şevki Efendi’nin kızı Safiye Rukiye Hanım’dır. Bu aile Kastamonu’nun Seyyidîler (Seydiler) köyündendir ve soyları Halvetiyye tarikatının Şemsiyye kolunun kurucusu Şemseddin Sivâsî’ye dayanır. “İnsanın bidayeti nasılsa, nihayeti de odur” denir. Hakikaten Süheyl Bey’in doğduğu semt ve aile iklimi, çok parlak bir hayatın sembolü gibidir. Sembol demişken, doğduğu güne dair bir anı: Safiye Hanım, çocuğuna kavuşacağını hissediyor ve ebe çağrılıyor. Ancak ebenin eve ulaşması için çok zaman bekleniyor, ebe gelmiyor. Ağrısız, sızısız, zahmetsiz bir şekilde kendi hâlinde doğuveriyor çocuk. Böylece ismi de hazır geliyor: Sehil. Sonraları Süheyl Bey şu notu düşmüş o güne dair: “Acele doğdum, hem de başkasının muavenetine lüzum kalmadan. Bütün hayatım boyunca her işimde, kimseye en ufak bir eziyet dahi vermedim. Doğuşum, sembolümdür.”

Çocukluğu boyunca yerinde duramayan, yaramazlıklarıyla çevreye nam salan, bazen ailesini de epey zorlayan bir mizacı var Süheyl Ünver’in. Doğumundan itibaren pek çok hastalıkla boğuşmak zorunda kalıyor üstelik. Gözlerinde hafif bir şaşılık, dilinde kekemelik var. Evdeki hizmetkâr kızın kucağında otururken düşüp yere yuvarlanıyor, kolunu kırıyor. Meşhur bir kırıkçı-çıkıkçıya götürülse de ıstırabı artıyor. Nihayet kolunu, Şişli Etfal Hastanesi’nde operatör Raif Bey yerine getiriyor, acılar diniyor. Tüm bu hastalıklar nedeniyle dört yaşına kadar yürüyemiyor. Hareketsizlik ve yatağa bağlı yaşamak ömrünün ilk önemli meşgalesini bulmasına vesile oluyor: elindeki makasla kâğıt kesmek ve onlardan şekiller yapmak. Bu arada, kekemeliğine ise çare Bayram Paşa Türbesi oluyor. Sadrazamın türbesi dolabındaki su dolu tas içinde paslanmış bir Kâbe anahtarı varmış. Paslı sudan şifa niyetine birkaç yudum ve akabinde yavaş yavaş dildeki kekemeliğin düzelmesi. Altı ila dokuz yaşları arasında resim yapmayı ve her şeyi aklında tutmaya çalışmayı da ekliyor meşgaleleri arasına. Özellikle tren, vapur ve bahçe çiçekleri çizmeyi seviyor. Yaramazlıkları bitmek bilmeyince aile Sarıyer’den Cağaloğlu’na taşınmak durumunda kalıyor.

Gelelim Süheyl Bey’in hayatındaki ilk ve en önemli acıya. 26 Mart 1909 günü babası Mustafa Enver Bey’in annesi Lisâne Hanım vefat ediyor. Enver Bey üzüntüsünü saklamaya çalışıyor zira bir korku hissediyor. Bu korkunun ardında annesinin sıkça söylediği “Mustafamın sağ yanında hançer yarası / Mustafa ile üç gündür arası” türküsü varmış. Ne acı ki Mustafa Enver Bey de annesinden üç gün sonra vefat ediyor. Kederi sırtında işinden eve dönmüş, az bir yemekten sonra yatsı namazını eda etmiş ve Sehil’in uyuduğu yatağa girmiş. Uykusunda vefat ettiğinde 48 yaşındaymış. “Sabaha yakın bir çığlıktır koptu. Ben farkında değilim. Beni babamın koynundan çıkardılar” diyor Süheyl Bey. Sonrasındaysa hayatındaki ilk büyük dönüşümün şifrelerini veriyor acıyla da olsa: “Babamın ölmesinden hâlâ müteessirim, ama onun ölmesi benim taazzuvumda, teşekkülümde bir takım değişikliklere sebep oldu. Hayatı anladım ve insanın kendisiyle ilgili hususları ihmal etmemesi gerektiğini öğrendim. Herşeyi benim kendim yapmam lazım geldiğini anladım.”

Yaşamı boyunca sürdürdüğü kalp safasının kaynağı da Süheyl Bey’in anıları arasında gizli. Annesinin Beyoğlu’na ve tekkelere gitmek yok öğüdü hep aklında. Beyoğlu onu çekmeye çalışıyor, pir-i fânilere büyük ilgi duyuyor. Nihayet 15-16 yaşlarında bir hadise vuku buluyor, defterinden okuyalım: "Bana arkadaşlarım birgün dedi ki: 'Sen de birini bizim gibi sev'. 'Olmazsa olmaz mı' dedim. 'Olmaz, mecbursun' dediler. Ben de ne yapayım kimi sevebilirim diye düşündüm, bir türlü muvafık birini bulamadım. Bir akşam Haseki'de oturduğum evin önünden bir meczub-u ilahi geçerken 'öyle tek tek başa mı çıkar, herşeyi, hepsini birden sev' dedi. Şimdi herşeyi, her mevzuu istisnasız aynı derece seviyorum. Her mevzu ciddi olduğu nisbette bana saadet veriyor. Sevgide hiçbir şeyi ayırd etmiyorum. Her iyi ve güzel şeyin toptan aşığıyım."

Ünver’in eğitim hayatı ve sonrası için üç büyük hocası olduğunu söyleyebiliriz. İlki, “Tanrı Üsküdar’ı hocamla benim için yaratmış” demesine vesile olan Ressam Ali Rızâ Bey. Bu durak ona zevk-i selim’i tattırıyor. İkinci hocası; gök kubbenin mükemmelliği ile insan bedeninin muhteşemliği arasında bir denge kurmasını sağlayıp, ömrünün sonuna dek sürdüreceği “kalp safası ve beden hafifliği” formülünün şifrelerini veren bir mürşid-i kâmil: Balıkesirli Abdülaziz Mecdi Tolun. Bu durak ona kalb-i selim’i en yüce hislerle ve tecrübelerle tattırıyor. Üçüncü hocasıysa, Ünver’in Paris’te tıp ihtisası alıp hem mesleğinde hem de meşgalesinde derinleşmesine vesile olan, daha sonra asistanlığını da yapacağı Akil Muhtar Özden. Bu durakta akl-ı selim’i kendi terazisine göre tartıp, kullanıyor. “Allah katında talebe, hocadan üstündür” anlayışını koruyan Süheyl Bey, hocalarına karşı son derece vefakâr. Onlarla adeta bir ruh bütünlüğü yaşıyor ve kendi talebelerinden de bunu bekliyor. “Beni cidden seveni, ben cidden severim” anlayışı, yaşarken de vefatından sonra da talebelerinde şu karşılığı bulmuş: “Süheyl Bey’e hizmet eden, himmete uğrar”. Acizane; Süheyl Bey’in vefat ettiği tarihte, onun doğduğu caddede dünyaya gelen bendeniz bu sözü tecrübe etmişimdir. Kendisini hiç görmeseniz, ona talebe olmasanız dahi muhabbetiniz vesilesiyle birtakım gayretler içine girdiğinizde yalnız olmadığınızı hissediyorsunuz. Bu hikmeti bize Süheyl Bey’in kendisi şöyle açıyor: "Zamanımız dünyasında insanın en büyük ihtiyacı rûhî özleyişlerini tatmin etmek veya başka bir deyişle gönül huzuruna sahip olmaktır. Bu hususu kimi insan kendi terbiye, bilgi ve görgüsünde; yahut kendisinden sonra gelecek nesillerin bile gönüllerini tatmin edebilme yaradılışına sahip kimselerin manevi kudretinde bulur."

“Süheyl Ünver; bugün Topkapı Sarayı’ndaki Kaşıkçı Elması gibi içinde sıfır karbon bulunan nadide bir Türk insanıdır. O bize Allah’ın bir lütfu.” diye ifade ediyor bir konuşmasında Ahmed Güner Sayar, on yedi sene boyunca sohbet ettiğini hocasını. Başka bir konuşmasında ise “Yeryüzüne gelmiş nadide çalışkan insanlardan biridir. Allah onun saatini çalışmak üzerine kurmuş, vefatına kadar hiç bozulmadan devam etmiştir” diyor ve bir anı aktarıyor: Süheyl Bey, muntazaman Süleymaniye Kütüphanesi’ne gider. Her pazartesi saat 11.00’de gelir fakat bir pazartesi gecikir. Muammer Ülker Bey telaşlanır, merak eder zira Ünver’in yaşı da vardır. Yarım saatlik gecikmeden sonra Süheyl Bey görünüyor. Daha kendisine “Neden geç kaldınız, başınıza bir şey mi geldi hocam” demeden Süheyl Bey “Muammer Beyciğim başıma ne geldi biliyor musunuz?” diye soruyor. “Aman hocam ne oldu?” diye sorulunca “Yolda Azrail’e rastladım” diyor. Muammer Bey hayretler içinde bakarken Süheyl Bey devamını getiriyor: “Dedi ki Süheyl, senin canını alacağım ama boş vaktini bulamıyorum.”

İlk baskısını 1994’te Eren Yayınları’ndan yapan ve daha sonra Ötüken Neşriyat tarafından okurlara sunulan A. Süheyl Ünver: Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri (1898-1986) için Ahmed Güner Sayar hocaya ne kadar teşekkür etsek az kalır. Bendeniz, acizane fakat halisane bir teşekkür ifadesi olarak, bu nakıs yazımın başlığına kendisinin kitaptaki son cümlesini aldım, kabul buyurula. Sühey Bey’in kalbindeki nur, İstanbul semalarından hiç eksik olmaya. Âmin.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Süheyl Ünver’le unutulmayan sohbetler

Ahmed Güner Sayar’ın Türk kültür ve sanatına ömrünü veren hocası A. Süheyl Ünver'le 1968’de tanışmalarından 1985’de vefatına kadarki sohbetlerinde ve görüşmelerinde kaydettiği notları A. Süheyl Ünver’le Sohbetler başlığıyla yayınlandı. Eserde Ünver ve Sayar’ın hoca talebe mahiyetinde 17 sene boyunca devam eden görüşmeleri ve Süheyl Ünver’in kültür muhiti, hocaları, tanıdığı şahsiyetler, öğrencileri, çalışmalarının konu edildiği pek çok anlatım ve hatıraya yer veriliyor.

Süheyl Ünver’le 7 Aralık 1968’de İ.Ü. Merkez Binası’nda Tıp Tarihi Enstitüsü’nde tanışan Ahmed Güner Sayar, vefatına kadar onun yakın çevresinde bulunmuş ve sohbetlerine iştirak ederek bunları kaydetmiştir. Güner Sayar, dedesi Yozgatlı Emekli Hakim Yusuf Bahri Nefesli’nin bağlı olduğu Fatih’in türbedarı Tırnovalı Ahmed Amiş Efendi’yi tanımak gayesiyle Süheyl Ünver’e gider. Süheyl Ünver, Güner Bey’i kabul eder ve “Kalem kağıdınız var mı?” der. Güner Bey’in “Yok Efendim” cevabı üzerine kendisine kağıt kalem verilir. Ardından Süheyl Ünver Amiş Efendi’nin sözlerini Amişnâme isimli bir deftere kaydettiğini anlatarak o defterden bir söz yazdırır. Daha sonra Süheyl Ünver, “Ressam Ali Rıza Bey’e Göre Yarım Asır Önce Kahvehanelerimiz ve Eşyası” başlıklı kitabını armağan eder. Güner Bey’i İ.Ü. Tıp Tarihi Enstitüsü’nde her Cuma günü tezhip ve minyatür öğrencilerinin çalıştıkları dershanedeki sohbetlere davet eder. Güner Bey de bu tarihten itibaren Süheyl Ünver’in sohbet meclislerinde her zaman hazır bulunur. Bu sohbetlerde Süheyl Ünver’in Türk kültüre dair hiç duymadığı bilgiler aktardığına şahit olur ve kırık dökük de olsa bu sohbetleri hocasının isteği üzerine kaydetmeye başlar.

1969-1975 yılları arasında Güner Sayar yüksek tahsil için İngiltere’de bulunduğu yıllarda yüzyüze sohbetlere iştirak edememekle birlikte Süheyl Ünver’le mektuplaşır ve tatillerde İstanbul’a geldiğinde muhakkak hocasının ziyaretine gider.

Güner Sayar, genellikle Cerrahpaşa Tıp Tarihi Enstitüsü’nde ve Süleymaniye Kütüphanesi’nde Süheyl Beyle sohbetlerinin yanı sıra eşi Neslipir Hanım’la nişanlanmaları, nikahları, kayın pederi Celaleddin Çelebi’nin Süheyl Ünver’le olan dostluğu gibi ailesinin de dahil olduğu görüşme ve hatırları da günü gününe kaydetmiştir. Güner Sayar eşi Neslipir Hanım’ın nişan merasimlerine Süheyl Ünver ve kızı Gülbün Mesera da katılır ve nişan yüzüklerini Süheyl hoca takar. 8 Aralık 1983’de Güner Sayar ve Neslipir Hanım’ın Beyoğlu Evlendirme Dairesi’nde kıyılan nikahlarında da Süheyl Ünver ve Aykut Kazancıgil şahit olarak hazır bulunur. Güner Bey Süheyl Ünver’e olan bağlılığını evlendikten sonra eşiyle birlikte sürdürmüş bayramlarda Süheyl Ünver’i Kalamış’taki evinde ziyaret etmiş, doğum günü ve yılbaşı gibi günlerde hocasını iyi dileklerini ileterek hayır duasını almıştır.

Süheyl Ünver zaman içinde yakın dostlarıyla Ahmed Güner Sayar’ı tanıştırmıştır. Bu tanışma ve görüşmeleri de Güner Sayar’ın notlarından okumak mümkündür. Mesela 7 Ocak 1969 günü Süheyl Ünver, Güner Sayar’ı ressam Feyhaman Duran’ın Vezneciler’deki evine götürür. Ünver ve Sayar, Feyhaman Bey ve eşi Güzin hanım tarafından misafir edilir. O günkü hatıra ve intibalarını heyecanla defterine kaydeden Güner Sayar, Duranların evinin adeta bir hat ve resim müzesi olduğu notlarında yazmaktadır.

Amiş Efendi’nin “Allah yolunda ve indinde talebe hocadan büyüktür” sözünü benimseyen Süheyl Ünver’in talebeleriyle yakından ilgilenmiş ve Türk sanatına devam etmeleri için onları teşvik etmiştir. Ahmed Güner Sayar ise iktisatçı olmasına rağmen Süheyl Ünver’in sohbetlerinde bulunmuş onun Türk sanatı ve kültürüne dair eşsiz bilgi birikiminden istifade etme imkânına erişmiştir. Sayar’ın notlarında Süheyl Ünver’le tanışıp görüşmüş öğrencisi yahut çağdaşı olan pek çok ilim, kültür ve sanat dünyasından isimler hakkında bahisler yer alıyor.

Süheyl Ünver’in Cerrahpaşa’da mutad olarak devam eden sohbetleri onun 12 Kasım 1985’de evinde hafif bir felç geçirmesi neticesinde hastahaneye kaldırıldığı günlere kadar devam eder. Cerrahpaşa’da Tıp Fakültesi Nöroloji Kliniği’nde tedavisi sürmekteyken Güner Bey eşi ile birlikte Süheyl Ünver’i ziyaretlerde bulunmayı ihmal etmez. Süheyl Ünver, 25 Kasım’da hastanede yanına gelen Güner Sayar’a hastalığının tesiri ile “Ben artık bittim. Bu iş bitti. Bana oku” der ve son defa vedalaşırlar. Süheyl Ünver, bu görüşmeden üç ay sonra 14 Şubat 1986’da evinde vefat eder.

Ahmed Güner Sayar, Süheyl Ünver’in son zamanlarına kadar yanında bulunmuş az sayıda isimden biri olarak hocasıyla sohbet ve hatırlarını kaydederek çoğu zaman şifahi olduğundan dolayı kaybolan bilgilerin gelecek nesillere aktarılmasına vesile olmuştur.

27 Şubat 1981 günü Süheyl Ünver talebeleriyle bir sohbet esnasında not tutan Ahmed Güner Sayar için, “Güner Bey’in bir hastalığı var! Benden işittiğini yazıyor. Çünkü bunları ileride neşredecek” dediğini aktaran Güner Bey, tuttuğu bu notları yayınlayarak hocasına vefa borcunu yerine getirmiş olur.

Bu kadar ilginç ve faydalı anekdotların yer aldığı kitapta daha fazla görsel olması ve el yazısı notlardan örneklerin eserde yer alması da ayrıca beklenirdi.

Ruveyda Okumuş
twitter.com/ruveyda_okumus
* Bu yazı daha evvel Yenişafak'ta yayınlanmıştır.

Düzensizliğe karşı hakikatli bir avaz: Şeyh Bedreddin

"Zahir bilginleri, iç yüzü bırakmışlar, kabuklara dayanmışlardır. Çoğunun içi, gönlü açılsa, gönüllerinde dünya sevgisinden, baş olmak, başa geçmek muhabbetinden başka bir şey bulunmaz. Allah onları rezil etsin."
- Şeyh Bedreddin, Vâridât

İdeolojik bakış açısı özellikle ölçüyü kaçırdığında, tarihimizdeki birçok karakteri yanlış anlamamıza yahut hiç tanıma girişiminde bulunmamamıza sebep olmuştur, hâlâ da olmaktadır. Objektiflikten uzak, polemiklerle ve rivayetlerle örülü bir takım araştırmalar maalesef ki asırlık irfan ocağı olan Anadolu'dan yetişmiş, oradan geçip gitmiş ve şimdiye dek uzanan çınarları görmemize engel olmuştur. Şeyh Bedreddin de bu anlattığım tipteki araştırmacıların ve tarihçilerin titizlikten uzak, günü kurtarmak için yazılmış ve tamamen gündemden, güncelden, popüler kültürden faydalanmak adına kaleme alınmış çalışmaları sebebiyle yanlış tanınmış, üstelik hiç de ciddiyetli bir biçimde merak edilmemiştir.

Şairler, meseleye daha doğru biçimde bakmışlardır. Bu bakış hiç şüphe yok ki ilhamın ve sezginin yanı sıra ayakların basıldığı toprağı iyi bilmekle, sevmekle de doğrudan bağlantılıdır. Mesela Nazım Hikmet'in Şeyh Bedreddin Destanı, elbette bir takım detaylar ekseninde kusurları olsa da harikulade bir metindir. Bedreddin'i hiç tanımayan biri bile bu destanı okuduktan sonra merak duyabilir, incelemesini derinleştirebilir.

Ahmed Güner Sayar, hocalarına beslediği sevgiyi ve onlara uzanan yolları genişletmeyi çok iyi bilen bir isimdir. Bu yollar onu başka yollara da götürebildiği için kaynak denebilecek eserler de üretebilmiştir. A. Süheyl Ünver, Sahhaf Raif Yelkenci, Sabri F. Ülgener, Hasan Ali Yücel, Abdülbaki Gölpınarlı gibi tarihimizin kıymetli isimlerinin hayatları, düşünce dünyamıza katkıları, Sayar'ın doymak bilmez gayretleriyle yeniden ve daha fazla bilinir olmuştur. Ekim 2018'te Ötüken Neşriyat tarafından yayınlanan Şeyh Bedreddin, yukarıda anlattığım bakış açıları ve çalışma biçimleri sebebiyle gerçek tarihin ve bilhassa hakikate dair kurulan düşünce dairesinin dışında bırakılmış bir portreyi adeta yeni baştan ortaya koyuyor. Kitap bittiğinde çok açık biçimde görülüyor ki Şeyh Bedreddin birileri tarafından sanki kasıtlı, bile isteye, şiddetli biçimde yargıların, rivayetlerin kurbanı olmuş. Diğer yandan, Sayar'ın bu takdire şayan gayreti de William C. Chittick'in Kozmus'un Hakikati kitabındaki bir 'tavsiye'yi yeniden hatırlatıyor: "İdrak ve görüşü derinleştirme -ta'mîk-i nazar- kafa teneşire vurana kadar bitmeyecek bir görevdi."

504 sayfalık kitabın muhtevası oldukça geniş. Kronolojik bir düzeni var. Evvela bu kitabın yazılma hikâyesi çarpıcı biçimde anlatılmış. Sonrasında Şeyh Bedreddin'e dair literatürdeki hareketlere değinilmiş. Bu sert girişlerden sonra Sayar Şeyh Bedreddin'in tarih içinde efsaneden çok somut bir yerde olması gerektiğine vurgu yaparak onun 'düzenlemeyi esas alan' tarafını gözler önüne seriyor. Mutasavvıf ve fakih taraflarıyla Bedreddin yeniden yorumlanıyor. İktisadî ve siyasî görüşleri tüm detaylarıyla aktarılıyor. Tam burada, Sayar'ın kaleminden Bedreddin'in esas derdine değinmek gerekiyor:

"Şeyh Bedreddin, iki oluşumdan çok rahatsızdı. İlki, kadıların (ulemânın), hukûku, parasal zenginlik için bir araç olarak kullanmaları; ikincisi ise, fakihlerin, Sultan Orhan - Sultan I. Murad - Sultan I. Bâyezîd döneminde, ki bu dönem takriben 70 yıl kadardır, kamusal alana ilişkin düzenlemelerde, verdikleri fetvâların, Kur'ân - sünnet bağlamından kopmuşluğunun söz konusu olmasıydı. Fakihler, olmaları gereken, özerk ve özgür hukûk adamlığı hüviyetini, siyâsî iradeye terk etmişlerdi. Bu meyanda, Fetret Devri'nde, sürüp giden taht kavgalarının ateşlenmesinde fakihlerin ihtirasının payı büyük olsa gerektir."

Bu kitapla birlikte Fetret Devri'ne dair okumalar yapmak da meseleleri daha gerçekçi biçimde kavramak adına önemli olacaktır. Zira bu devir, sanıldığının aksine bir dağılmanın ardından gelen düzenden çok daha ötesidir. Diğer devletlerle olan ilişkilerin yanı sıra bazı önemli karakterlerin nasıl bir tavır takındıkları da bilinmesi gerekiyor. Burada Musa Çelebi çok önemli bir yer tutuyor. Bedreddin'in kadıaskerlik serüveni onunla başlıyor. Üstelik bu serüven, hiç de 'Bedreddinî' değil. Kendisi devletle, makamlarla daima mesafeli ve uzak biçimde yaşamış, dervişlerine de bunu telkin etmiş bir zat. Ancak bu kadıaskerlik ona, devletin yönetiliş biçimindeki kendince sıkıntıları görebilmesi anlamında önemli bir imkân tanıyor. 'Her şey', tabiri caizse bu görevden sonra başlıyor. Torlak Kemal'in ve Börklüce Mustafa'nın kendilerine adına çevirdikleri numaralar dönüyor dolaşıyor şeyhleri Bedreddin'de duruyor. Bu da devlet erkanının nezdinde isyanın, asiliğin ve 'fitne'nin kaynağı olarak Bedreddin'i işaret ediyor. İznik'teki göz hapsinden sonra hayatının en fazla aksiyona sahip olan bölümü başlıyor. İznik'ten Kastamonu'ya gitmek zorunda kalıyor. Bu gidiş, belki de bir kaçış. Üstelik isyan da bu evrede patlıyor. Bedreddin meselelerden uzaklaşmak için sultandan hacca gitmek için izin istiyor, izin çıkmayınca müthiş bir umutsuzluğa kapılıyor. Çünkü olacakları tahmin ediyor. Bu isyan mutlaka, bir şekilde onu yakacak, sadece onun başını yakacak. Peki tarih onu nasıl yazacak?

Yargılanmasının akabinde örfî yolla verilen fetva: idam. Çünkü ortada Osmanlılar için en önemli konulardan biri var: hurûc-ı ales-'sultan, yani sultana karşı ayaklanma. Serez'de gerçekleşen idamının akabinde ne kadar sevildiği de ortaya çıkıyor. Halk hemen idam edildiği yeri belirgin kılıyor. Aslında dönemin diğer tasavvuf büyükleri ve erenleri incelendiğinde zaten Bedreddin'in 'ne'liği hemen bir cevap buluyor:

"Şeyh Bedreddin, İznik'te ikamete mecbur bırakıldığı günlerde Şeyh Akşemseddin'in kendisinden, gökbilim, tefsir ve fıkıh dersleri aldığını Manakıbı'ndan öğreniyoruz. Şeyh Akşemseddin, Şeyh Bedreddin'i üstadı olarak görmekte ve onu şu sözlerle tebcil etmekteydi: "Gözümün nûrudur' dirdi Şeyh için / gönlümün Tûrıdur' dirdi Şeyh için.". Şeyh Bedreddin'in iki oğlu ile torunu Hâfız Halil Efendi de, "zamanın en büyük şeyhi" dediği Şeyh Akşemseddin'e müntesiptiler. Halil bin İsmail Efendi, bu intisapla Bayramî tarîkatına intisap etmiş ve şeyhi Akşemseddin'le birlikte İstanbul'un fethine katılmıştı."

Söz buraya gelmişken Halvetî yolunun büyüklerinden Niyâzî-i Mısrî Hazretlerinin Şeyh Bedreddin'in Vâridât'ına ilişkin gazeline değinmeden de olmaz. Bu gazel

"Can kuşunun her zaman ezkârıdır Vâridât
Akl ü hayâlin hemân efkârıdır Vâridât
...
Sıdk ile gönlüm sever görmeğe cânım eğer
Anın çün kim Hakk'ın envârıdır Vâridât
...
Muhyiddin, Bedreddin, eylediler ihyâ-yı din
Deryâ Niyâzî Füsûs, enharıdır Vâridât."

1359'da başlayan ömrü 1418'de son buluyor. 59 yıllık ömrüne, sırları diğer büyükler tarafından her defasında vurgulanmış, başvurulmuş, yalnız Osmanlı coğrafyasında değil dünyanın birçok kütüphanesinde yer bulmuş önemli eserler sığdırmış

Letâ'ifü’l-işârât: Bu eser bilhassa fıkhî meselelerdeki vukufiyetini ve 'müctehid derecesinde bir fakih' olduğunu göstermesi bakımından oldukça önemli.

Câmi'u'l-fusûleyn: Edirne’de kazaskerliğe tayin edildikten sonra telif ettiği, kazâ ve mahkemeyle ilgili konuların ağırlıkta olduğu bir fıkıh kitabı. Türkiye ve dünya kütüphanelerinde birçok yazma nüshası bulunuyor.

Vâridât: Yoğun rivayetlerin işaret etmesine göre bu eseri Rumeli’de verdiği derslerden oluşuyor ve felsefî, tasavvufî, kelâmî ve diğer fikrî konulara temas ediyor. Bu kitap bilindiği gibi en önemli eseri. Yani onun tartışılmasına sebep olan eseri.

Bu eserlerin yanı sıra torunu Halîl b. İsmâil’in yazmış olduğu Menâkıbnâme'si esasında Bedreddin'e dair yazılmış en teferruatlı kaynak. Fakat objektifliği daima sorgulanmış. Sayar'ın kitabı bittikten sonra bu kaynağın önemi biraz daha artıyor. Menâkıbnâme her ne kadar tamamiyle şeyhi temize çıkarmayı gayret edinmiş gibi görünse de aslında şeyhin başına gelenlerin Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal gibi yakınlarındaki asilerle beraber ulemânın kıskançlığından ileri geldiğini açıkça ortaya koyuyor.

Ahmed Güner Sayar, bu derinlikli çalışmasının son bölümünde 'değerlendirmelerin aydınlığında tashihe açık bir sonuç' ortaya koyuyor. Burada birçok önemli ismin yorumlarına da kitabın her bölümünde olduğu gibi başvuruluyor. Mesela A. Süheyl Ünver'in kanaati şöyle: "Müslümanlıkta yeni âkidelerin tevlîdine çalışmış... esaslı bir tahsil görmüştür. İlmî ve siyasî faaliyette bulunmuş, nihâyet haksız yere hayatına son verilmiştir."

Bu son verilişi Sayar şöyle yorumluyor: "Şeyh Bedreddin'in tasfiyesi ile Osmanlı Devleti'nin merkeziyetçiliğinin önündeki büyük bir teorisyen kafa susturulmuş oldu. Bundan böyle, ne iktidarın meşrûiyeti sorgulanacak, ne de toprakta özel mülkiyet ve serbest piyasa mekanizmasına dönüş sorunları yaşanacaktı. Özellikle de toprakta özel mülkiyet meselesi tartışılmayacaktı."

1961 yılında Şeyh Bedreddin'in bir torba içinde Türkiye'ye getirilen kemikleri bir müddet Sultanahmed Camii'nde, daha sonra da 1961 Kasım'ına dek Topkapı Sarayı'nda muhafaza edildi. 29 Kasım 1961'de, Çemberlitaş'taki Sultan Mahmud Türbesi'ne defnedildi. Yani padişahların ve devlet ricalinin arasına. Bu bile onun ne kadar yanlış anlaşıldığının bir göstergesidir. Haksızlık el'an sürmektedir.

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin, oğlu Alaeddin Çelebi'ye gönderdiği mektupta geçen şu ifadeler, Şeyh Bedreddin'e ait olup Vâridât'ta geçmektedir ve neticeyi toparlayan bir özelliğe sahiptir: "Toz - duman kalktı mı göreceksin / altındaki at mıdır, eşek mi?"

Ahmed Güner Sayar, Fetret Devri'nin dağınıklığı ve düzensizliği içinde "Hakk’ı bilen bir arif ve gerçeği gerçekleştirmiş erlerin seçkini" Şeyh Bedreddin'in avazını duyuruyor bizlere. Derviş Kemâl'in şiiriyle bitirelim:

"Ne zaman yüzümü Garb'a döndürsem
Guruba bakarak hayale girsem
Güneşi batarken sararmış görsem
Bedreddin'i hatırlayıp ağlarım."

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Sahhaflar Pîri: Râif Yelkenci

"...Bilhassa, Sahaflar Çarşısı'nı ele alalım. Bu manzara hiç bir dekorcunun icad edemeyeceği kadar güzeldir. Ve üstelik mâziyi göz önünde canlı bir vesika gibi bulundurur. Demek ki, zamanın bir de kendi mimarisi vardır, etraf her zaman tufeyli değildir."
- Yahya Kemal Beyatlı, Mektuplar ve Makaleleri

"...Şimdi rahmet sahhaflardan elini çekti. 1980 sonrasının şartları, özellikle sosyal ve kültürelşartları kitap gibi, okumak gibi, düşünmek gibi, tarihle bağ kurmak gibi ilgileri, meşgaleleri, endişeleri sildi, süpürdü."
- İsmail Kara, Dinle Modernleşme Arasında

Portre-monografi kitapları üzerine ülkemizde hâlâ belli bir seviyeyi tutturamadık maalesef. Bu konudaki ehil kimseler bir elin parmağını geçmiyor. Şükür ki onların kitapları kuytu köşelerde, bilinmez diyarların gölgelerinde okuyucusunu bekliyor. Onların okuyucusu özeldir zira bu tür kitaplar her kitaptan daha fazla özeldir. Bir kişiyi anlatır gibi gözükse de aslında bir devri, bir dünyayı anlatır. O devirde ve dünyada nice gönüller, anılar, hatıralar, acılar, sevinçler, hüzünler ve neşeler vardır. Ahmed Güner Sayar'ın yıllar evvel Kubbealtı'ndan, şimdi ise Ötüken'den neşrolan kitabı Sahhaf Râif Yelkenci, güzide bir insanla birlikte zamanı ve mekânı okuyucunun gözleri önüne seriyor.

Daha evvel A. Süheyl Ünver, Sabri F. Ülgener, Terence W. Hutchinson, Hasan Ali Yücel ve Abdülbâki Gölpınarlı üzerine yaptığı çalışmalarla hocalarına vefa borcunu öderken aynı zamanda Türk düşünce dünyasına çok değerli portre-monografi kitapları kazandırmış olan Ahmed Güner Sayar, 171 sayfalık bu eseriyle bir taraftan genç kuşaklara "kaçırdıkları trenleri" gösterirken diğer taraftan o dönemi yaşamış yahut yaşayanları tanımış olanlara ise "kalmadı öyle istasyonlar" der gibi.

Sahhafların bir kitabı elden çıkarmadan evvel okudukları dönemler. Beyazıt Sahaflar Çarşısı'nın ise son coşkulu zamanları. Bir tarafta Hacı Muzaffer Ozak, diğer tarafta Şemseddin Yeşil Efendi ve küçücük mekânına büyük isimleri sığdırmış Râif Yelkenci. 1965-1990 yılları arasına rastlayan bu dönemde sahhafların ziyaretçileri arasında büyük hocalar, âlimler, şairler, yazarlar, mûsıkîşinaslar ve şüphesiz talebeler bulunuyordu. Sahhaflar kime hangi kitabı vereceğini o kadar iyi biliyordu ki başka bir isteyen olduğu zaman "o kitabın bekleyeni var" diyerek karşısındaki kırmadan başka bir yere yönlendiriyordu. Cebinde üç beş kuruş harçlıkla birkaç kitap almak için dükkan dükkan gezen talebelere ise her türlü kolaylık sağlanıyordu. Kiminden ne kadar verebilirse o kadar ücret alınırken kimine ise oku-getir yoluyla ekonomik bir alışveriş imkânı veriliyordu.

İşte 1894'te İzmit-Kandıra'da dünyaya gelen Râif Efendi de bu sahhaflar çarşısının pirlerinden biriydi. Kendi anlatımıyla babası Hasan Efendi'den aldığı bu 'mesleği' en kusursuz biçimde ifa etmeye çalışmış ve nice zatın gönlünde unutulmaz bir yer edinmişti. Mesleğinin ilk yıllarında (1920'nin başları) çalışmalarıyla üzerine bir ömür vereceği büyük Türk mutasavvıfı Yunus Emre'yi tanımasıyla birlikte ona olan ruhî bağlılığı iyice artmış, Yunus divânlarını edinmek için keşif seferlerini artırmıştı. Ahmed Güner Sayar da 20 yaşlarında bir öğrenciyle bir Yûnus Emre divânına sahip olmak ister. Hem bunun için hem de tanışmak umuduyla Sahhaf Râif'in dükkanına gider. İlk gidişinde aradığı divanı bulamaz. İkinci ve son gidişinde ise Râif Efendi'ye daha evvel Abdülbaki Gölpınarlı’nın Yûnus Emre Divanı’nı okuduğunu söyler. Ne olursa da ondan sonra olur. Raif Bey’in yüzünün rengi değişir ve ona Gölpınarlı hakkında kötü birkaç söz söyler. Kitapta "Sahhafın Âlimle, Âlimin Sahhafla Kavgası" başlıklı bölümü bu konuyu teferruatıyla anlatır. 1920’nin ortalarında Râif Efendi ile Abdülbaki Gölpınarlı ile tanışırlar. Râif Efendi'nin hayali, elindeki materyalleri Gölpınarlı ile paylaşmak ve onun Fuad Köprülü'nün çalışmalarını tashih edecek nitelikte Yunus eserleri meydana getirmesini sağlamaktır. Fakat Gölpınarlı ne kadar eserle tanışsa da hocası Köprülü'nün yolundan gider. Râif Efendi'yle aralarındaki anlaşmazlık daha burada başlar. Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı mühim eserinde Yûnus Emre’yi 1920 öncesindeki bulgulara dayanarak Bektaşi yapmıştır, Râif Efendi her ne kadar bunları reddetse de (Ona göre Yunus şiirlerindeki Tabduk Emre aslında Yûnus’un şeyhi değil, Cenab-ı Hakk’tır. Üstelik Yunus Bektâşî değil, Mevlevi’dir) Köprülü'nün ilmî gücünü bir türlü aşamaz. 3-4 Şubat 1940’ta Cumhuriyet gazetesinde yazı yazma imkânı elde eder ve oradaki yazılarında Yunus'a dair bilinen tüm yanlışları dile getirip kendince doğru olanları yazar. Mesela bir şaşırtıcı iddiası da Âşık Paşa'nın aslında Yunus Emre olduğudur. Bu mesele adeta edebiyat dünyasında gruplaşmaya sebep olur. Bir tarafta Köprülü ve onun yolundan gidenler, diğer tarafta ise M. Cevdet İnançalp, Osman Nuri Ergin, A. Süheyl Ünver ve Râif Yelkenci. Bu dört isim tasavvufî konularda da birbirleriyle hemfikirdir ve aynı sohbet dairesinde yer alırlar. Bu dairenin ortasında ise Ahmed Amiş Efendi ve Mecdi Efendi yer alır. Bu konu hakkında daha fazla detay vermeyip sizi okumaya yönlendirmek ise boynumun borcu.

Süheyl Ünver, Râif Yelkenci'yi şöyle anlatır: "Onu kitap meraklıları çok iyi tanır. Sohbetlerinden çok istifâde edilir. [Franz] Taeschner, [Oskar] Rescher, [Helmut] Ritter gibi müsteşriklere bile yol göstermiştir. Onlar ve hepimiz onu Şarkiyatta aklî ve nakşî ilimlerde bir üstad sayarız. Eser vermez. Lâkin hepimiz üzerinde müessir olur."

Yazarın yaptığı bir telefon konuşmasında Profesör Aykut Kazancıgil'in Râif Yelkenci'yi hatıralarından şöyle anlatır: "Kitapları ihtiyaç sahipleri için ayırır ve çok cüz'i rakamlarda satardı. Bir gün babam [Tevfik Remzi Kazancıgil] ile Râif Efendi'nin dükkanına gitmiştik. Birisi için ayrılmış yazma bir kitapla ilgilendi ve satın almak istedi. Muhtemelen bu kitap yazma bir tıb kitabı idi. Bunun üzerine Râif Efendi, babama dedi ki: Tevfik Remzi Bey! Ben onu Süheylciğime ayırdım."

Haluk Güneyli anlatıyor: "Bir gün dükkânına çok sevdiğim hocam Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı Bey geldi. Râif Bey, Hoca'ya kalın bir yazma kitap vererek: "Hoca, bu yazma Hoca Sadeddin Efendi'nin Tacü't-Tevârih'idir. Müellif hattıdır. Bir müddet sizde kalsın, tereddüt ettiğiniz bir şey varsa matbuu ile karşılaştırırsın" dedi."

Cemalettin Server Revnakoğlu'nun kaleminden Hakkı Tarık Us: "Yaz ve kış, en çok gidip geldiği yer... Yelkenci Râif Sultan'ın gönüllerimizi yelkenleyen dükkanı oldu. Son güne kadar buralardan çıkmadı, bıkmadı."

Son olarak Muallim Cevdet Bey'in sözleriyle Râif Efendi: "Sahhaflar'da aziz dostum Râif, ne mûnis ruhtur, ne mâsum kalptir! Râif kimseye göstermediği itibarı bana gösterdi. Benim bilmediğim birçok yazmayla kütüphanemi besleyen bu mert, ömründe hile nedir, düzen nedir, yalan nedir, tanımamış olan bu lekesiz elmaspâreye, bu asil ve hayırhah dostuma minnettarlığımı nasıl izhar edeyim, bilmem."

Sahhaf Râif Yelkenci kitabında Ahmed Güner Sayar yalnız bir portre aktarmaya çalışmamış, aynı zamanda bir dönemin iktisadi zihniyetini, toplum birlikteliğini, entelektüel çevreyi ve maddi ölçülerin dışındaki manevi hayatı da akıcı üslubuyla nakletmiş. Bu eseri boyunca okuyucuyu çok güzel kaynak kitapların beklediğini de belirtmek isterim, elbette fotoğraflarla birlikte.

Günümüzde fazla okuyanlara "kitap kurdu" deniyor ki bu isimlendirme çok pazarlama, tüketim kokuyor. Eskiler "muhibbân-ı kütüb" dermiş. Muhibbân-ı kütüb; kitap okumayı sevmenin dışında ona topyekûn bir eşya olarak (koku, cilt, sayfa, muhteva) âşık olanlar için kullanılırmış. Mecânin-i kütüb; hastalık derecesinde kitaba düşkün (mecnûn) olanlara denirmiş. Mesela yastık yerine kitapla uyuyanlar, kitapla konuşanlar. Bu kitap hem muhibbân-ı kütüb hem de mecânin-i kütüb olanlar için oldukça lezzetli bir okuma sunuyor.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf