10 Haziran 2017 Cumartesi

Hakiki sanat eserinin ve sanatçının değişmeyen veçhesi

Türkçeye Gizli Başyapıt, Bilinmeyen Şaheser gibi adlarla da tercüme edilen Meçhul Şaheser, kurmaca bir eser olmasının yanında sanatın ontolojisine dair içerdiği derinlikli sorgulamalar ve değerlendirmelerle poetik bir metin özelliği de gösterir. Bu özelliğinden olsa gerek kitap, Paul Cézanne, Picasso, Henry James gibi birçok sanatçı üzerinde, sanat telakkilerine kaynaklık edecek kadar etkili olmuştur. Öyle ki Picasso, romanda adı geçen adresteki evi bularak burada kendisine bir atölye kuracak, yirmi yıllık bir süre zarfında burada yaşayacak ve en ünlü tablolarından biri olan Guernica'yı bu atölyede tamamlayacaktır.

Meçhul Şaheser başından sonuna sanatın kendisinin konu edildiği bir yapıttır. Özellikle resim sanatının 20. yüzyılda vardığı bir merhale olarak "soyut sanat" (nonfigüratif) etrafında meydana gelen tartışmaların da temel metinlerinden biri olarak algılanmıştır. İçeriğinin yanı sıra romandaki merkez karakter olan Frenhofer dışında adı geçen diğer ressam kahramanların gerçekte var olmuş ve kendi devirlerinde önde gelen ressamlardan seçilmiş olması eseri kurmaca kimliğinden daha önce poetik tarafını görmekte ister istemez etkili olduğu söylenebilir. 1612 yılının soğuk bir aralık sabahında resme yeni başlamış bir genç olan Poussin ressam François Porbus’u ziyaret etmeye gelir. Evin kapısına geldiği sırada Porbus’u ziyarete gelen başka biri daha vardır. Bu usta ressam Frenhofer’dir. Üç ressam Porbus’un evinde bir araya geldiklerinden itibaren aralarında hikâyenin büyük bir bölümünü oluşturacak olan özelde resim üzerine geniş bir açıdan ise sanatın tamamı için geçerli sayılabilecek bir teati başlar. Bir yapıtı bilinen bütün inşa aşamalarına riayet edip meydana getirdikten sonra onu nihai olarak sanat eseri katına yükselten şeyin ne olduğu konusu bu teatiye şekil verici mesele olur. Frenhofer, bir çalışmaya sanat eseri hüviyetini bahşedecek en son merhalenin onun ne ölçüde hayattar oluşuyla irtibatlandırır. Ona göre sanatçı bir sanat eserine vücut verirken şaşmaz ve başlıca bir usul olan "soyutlama"yla ele aldığı meseleyi ne kadar gerçekliğinden çekip çıkarsa da nihayette bünyesinde taşıdığı dinmeyen bir yenilikle hayatı daha gür işaret eden bir kıvamı bulabilmelidir.

Porbus çizdiği bir Azize’nin portresi hakkında Frenhofer’e; "Peki yeterince iyi olduğunu düşünüyor musunuz?" deyince o da: "İyi mi? Hem evet, hem hayır. Kadın resmin kötü yapılmış değil fakat yaşamıyor. Sizler, yani diğerleri, dümdüz bir yüz çizdiğinizde ve tümüyle anatomik kurallara göre şekil verdiğinizde her şey oldubitti sanıyorsunuz. Hâlbuki tüm dil kurmacalarını bilmek ve imla kurallarına riayet etmek büyük şair olmaya yetmez! Azize’ne bak Porbus, ilk bakışta hayranlık uyandırıcı duruyor, ancak ikinci kez bakıldığında sıradan bir beze kazınmış olduğu ve asla kıpırdatılmayacağı anlaşılıyor." der ve "eserin yarım" olarak değerlendirme yapar. (sf. 27-28)

Romanın olay örgüsünü oluşturan, bir sanat eserinin varoluşu hakkındaki teatiden hareketle, yaşları birbirinden farklı üç ressam kahramanın, bir sanatkârın uğrayacağı yaratma/meydana getirme kabiliyetinin aşamalarını işaretlediğini düşünebiliriz. Poussin şehre kısa zaman önce gelmiş, içgüdüsüne güvenerek resim yapan ve büyük bir ressam olma arzusunu taşıyan biridir. Porbus, ondan biraz daha ileri bir merhaleyi temsil eder. Frenhofer ise bir sanat eserine asıl sırrını bahşedecek olan mükemmeliyeti kollar. Frenhofer bir yerde, iki ressama hitaben, "Sizler en azından sanatın üç temel niteliği olan renk, duygu ve çizgi yeteneğine sahipsiniz" der ve böylelikle kahramanların hünerde seviyeleri belirginleşir. Böylece bir sanatçıda, hayatı süresince ortaya çıkabilecek hüner evrelerini farklı karakterler aracılığıyla belirginleştirilmesiyle, sanatta mükemmele giden yolda hakiki sanatçının, eseri karşısında tutumu da en uç noktasındaki haliyle tezahür eder. Öyle ki Frenhofer, üzerinde on yıldır çalıştığı ve hâlâ tamamlanmadığı kanısında olduğu için hiç kimseye göstermediği esrarengiz çalışmasını, Poussin ve Porbus’a göstermeyi kabul edecek, eseri göstermesi esnasında genç ressamlar eseri yadırgayacak ve en sonunda Frenhofer, bütün çalışmalarını yakıp intihar edecek düzeyde bir cinneti yüklenecektir.

Stefan Zweig, Üç Büyük Usta'da Balzac'ı ele aldığı ilk bölümde Meçhul Şaheser'in başkahramanı Frenhofer için de birebir geçerli olabilecek şu değerlendirmeyi yapar: "Balzac yazmaya başladı. Ama diğerleri gibi para kazanmak, eğlenmek, kitaplık raflarını doldurmak, bulvarlarda konuşulmak için değil, onun edebiyatta gözünü diktiği şey mareşallik asasından çok imparatorluk tacıydı. (...) Olayların kötü karışımından saf ögeyi sayıların karmaşasından toplamı, gürültü patırtıdan harmoniyi, hayatın çeşitliliğinden özsel olanı elde etmek, bütün dünyayı kendi imbiğinden geçirmek, onu yeniden yaratmak, en eksiksiz bir özet halinde sunmak ve boyunduruk altına aldığı şeye kendi nefesiyle ruh üflemek kendi elleriyle yönlendirmek: İşte onun hedefi buydu."

Kurmacanın imkanları içinde sanatın nasıllığını ve ne'liğini fethe çalışan Meçhul Şaheser, piyasa ve popülerliğin hengamesinde sanat anlayışı, neyin sanat olup neyin olmadığı meselesinde şirazenin iyice dağıldığı postmodern dönemde hakiki sanat eserinin ve sanatçının değişmeyen vechesine ışık tutan bir başyapıt.

Ahmet Çarpar
twitter.com/musahibc

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder